09.30 uur Ontvangst en registratie

10.00 uur Openingswoord door dagvoorzitter Rogier Elshout

10.10 uur Praten over de dood
Praten over de dood is voor veel mensen niet gewoon. Ook niet voor hulpverleners. Hoe communiceer je het beste met patiënten en diens naasten? Hoe ga je om met artsen of andere hulpverleners die moeilijk over de dood praten? Problematiek rondom communiceren in de palliatieve zorg komt in de presentatie aan de orde.
Margot Verkuylen, specialist ouderengeneeskunde/kaderarts palliatieve zorg en docent, Hospice de Duinsche Hoeve, Surplus en Radboudumc, Nijmegen

10.35 uur Besluitvorming in de palliatieve fase
Er zijn veel richtlijnen palliatieve zorg, maar hoe pas je die toe op de individuele patiënt? Zorgen dat de wens van de patiënt altijd centraal staat én zorgen voor transparantie in de besluitvorming voor patiënt, naasten en professionals. Hoe doe je dat (goed)? De methodiek besluitvorming in de palliatieve fase maakt dat je met het behandelend team de meest passende zorg voor jouw patiënt kunt helpen vormgeven.
Marjolein van Meggelen, adviseur palliatieve zorg, IKNL, Utrecht 

11.00 uur Pijn op de drempel: zorg voor patiënten met pijn in de laatste levensfase
Pijn is één van de meest gevreesde symptomen in de palliatieve fase. Verpleegkundigen en verzorgenden kunnen meer doen dan uitingen van pijn (pijngedrag) observeren en voorgeschreven pijnstillers toedienen. Hoe kunnen we de mens die pijn lijdt begeleiden om pijn te beheersen en zelfs te voorkomen? Paul Vogelaar, één van de eerste pijnverpleegkundigen in Nederland, zal aan de hand van de geldende richtlijnen en praktische voorbeelden bespreken welke interventies je kunt inzetten.
Paul Vogelaar, zelfstandig verpleegkundig expert palliatieve zorg en pijn, Lux Nova, palliatieve zorg & training

11.25 uur Koffie- en theepauze

11.50 uur Palliatieve zorg voor (kwetsbare) ouderen
Werkend in de palliatieve zorg kom je veel in contact met (kwetsbare) ouderen. Wat kenmerkt palliatieve zorg voor ouderen? Wat zijn de meest voorkomende problemen en ziektetrajecten bij ouderen en wat is het belang hiervan voor het geven van palliatieve zorg? Tevens komen de wensen van ouderen met betrekking tot het levenseinde aan bod en hoe daar in de praktijk mee kan worden omgegaan. Ook zal worden ingegaan op een aantal bestaande initiatieven met betrekking tot het verbeteren van palliatieve zorg voor ouderen.
Astrid Kodde, huisarts en kaderarts palliatieve zorg

12.15 uur Voltooid leven. Over leven en willen sterven
Wat bedoelen ouderen eigenlijk als ze zeggen dat hun leven voltooid is? Welke ervaringswereld gaat er achter deze woorden schuil? Wat zijn behoeften en wensen van ouderen die hun leven voltooid vinden? En hoe kun je als verpleegkundige of verzorgende adequaat op iemand reageren als hij of zij aangeeft klaar te zijn met leven? Els van Wijngaarden heeft de afgelopen vier jaar onderzoek gedaan naar de ervaringswereld van ouderen met een voltooid leven. Deze ochtend zal zij ingaan op deze thematiek en ook praktische handreikingen bieden hoe je hier als zorgverlener mee om kunt gaan.
Els van Wijngaarden, onderzoeker Tao of Care, Promovendus Universiteit voor Humanistiek, Universitair Docent, auteur van het boek ‘Voltooid leven’

12.45 Lunch

13.45 Workshopronde 1, bekijk hier het overzicht van de workshops

14.55 Pauze

15.20 Workshopronde 2, bekijk hier het overzicht van de workshops

16.30 Einde programma

1. Communiceren met de arts
Tijdens deze workshop krijg je verdieping n.a.v. het plenaire gedeelte ‘Praten over de dood’, maar dan specifiek op de communicatie met de arts. “De arts heeft gezegd tegen de naasten dat…., maar dat kan helemaal niet!” of “O, dat heeft die verpleegkundige verkeerd uitgelegd”. Loop jij wel eens tegen miscommunicatie aan in de contact met een arts? Kom naar deze workshop, aan de hand van nagespeelde situaties uit de praktijk zoeken we samen aan de hand van suggesties van de zaal hoe je de communicatie kunt verbeteren op de werkvloer.
Margot Verkuylen, specialist ouderengeneeskunde/kaderarts palliatieve zorg en docent en Mariska van Veenen, trainer, acteur en coach gespecialiseerd in thema’s rondom verlies.

2. Besluitvorming in de palliatieve fase – voor verpleegkundigen
Hoe maak je het verschil voor de patiënt? Het ‘palliatief redeneren’ is een toegepaste vorm van klinisch redeneren, specifiek gericht op besluitvorming in de palliatieve fase. In deze workshop staat centraal hoe je als verpleegkundige de hoeveelheid aan symptomen kunt managen aan de hand van richtlijnen palliatieve zorg, zodat je de wensen kunt vervullen van de individuele palliatieve patiënt, afgestemd op zijn wensen én prioriteiten.
Marjolein van Meggelen, adviseur palliatieve zorg, IKNL, Utrecht

3. Pijn op de drempel: interventies bij patiënten met pijn in de palliatieve fase op een rij gezet
Pijn in de laatste levensfase wordt vaak onderschat of over het hoofd gezien. Pijn is een complex en gevreesd symptoom. In de palliatieve fase wordt pijn gezien als belangrijke oorzaak van lijden en wordt pijn beschouwd als aankondiging van naderend sterven. In de workshop verkennen we aan de hand van casuïstiek hoe je  pijn kunt observeren en patiënten kunt ondersteunen.
Paul Vogelaar, zelfstandig verpleegkundig expert palliatieve zorg en pijn, Lux Nova, palliatieve zorg & training

4. Palliatieve zorg voor kwetsbare ouderen – hoe breng je dat in praktijk?
In deze interactieve workshop gaan we aan de slag met vragen als Hoe bespreek ik (wensen rond) het levenseinde? Hoe kan ik vroegtijdig achteruitgang in de conditie van een bewoner herkennen? Hoe verleen ik goede zorg als ik heb herkend dat een bewoner gaat sterven? Hierbij zullen we gebruik maken van praktijkgerichte hulpmiddelen en ervaringen uit het PACE programma, een Europees onderzoeksproject dat tot doel heeft de palliatieve zorg in woonzorgcentra te verbeteren.
Astrid Kodde, huisarts en kaderarts palliatieve zorg

5. Complementaire zorg
In de palliatieve zorg wordt veel complementaire zorg toegepast, denk aan: massage, ontspanningsoefeningen, muziek, aromazorg en therapeutic touch. Vooral bij pijn, angst, onrust en slaapproblemen. In deze interactieve workshop leer je wat complementaire zorg kan toevoegen in de laatste fase en krijg je tips hoe je complementaire zorg op professioneel niveau, volgens je CanMEDS-rollen, kunt inzetten.
Martine Busch, directeur Van Praag Instituut