‘Is er een verpleegkundige aan boord?’

‘Een 73-jarige Vlaming is overleden nadat hij onwel werd op een vakantievlucht van het Turkse Antalya naar Zaventem. Volgens reisorganisatie Thomas Cook waren er toevallig drie verpleegkundigen aan boord en dienden zij het slachtoffer de eerste zorgen toe. Het toestel maakte omwille van het incident even na de middag een tussenlanding in Praag. De zeventiger kwam alsnog te overlijden.’*

Het kan zo maar gebeuren, je zit in het vliegtuig op weg naar of nagenietend van een leuke vakantie, wordt een medepassagier plotseling onwel. Jij bent de enige aan boord die ook maar een béétje kaas heeft gegeten van ehbo, dus moet je helpen. Het overkwam verpleegkundigen Addy Bianchi en Suzan Dirkx. ‘Ik werd door de steward meegenomen naar een meneer die zich ‘niet goed’ voelde,’ vertelt Addy. ‘Hij zag er slecht uit, had enorm blauwe lippen. Ik hoopte maar dat het niets ernstigs was, want aan boord van een vliegtuig kun je niet veel.’

Stewards en stewardessen krijgen tijdens hun opleiding weliswaar een ehbo-cursus, in de praktijk is deskundige hulp meer dan welkom. Bij een medisch probleem waar het cabinepersoneel zelf niet uit komt, moet de gezagvoerder – de eerstverantwoordelijke piloot – nagaan of er een arts of verpleegkundige aan boord is.**

Medische calamiteiten
Hoe vaak zich precies medische calamiteiten voordoen aan boord van een vliegtuig is niet exact bekend. Veel vliegtuigmaatschappijen registreren dat niet. De enige cijfers die Nursing hierover vond, dateren van 1999. Het Britse British Airways registreerde toen bijna vierduizend medische incidenten onder de bijna 37 miljoen passagiers die zij dat jaar vervoerden.*** De kans dat je als verpleegkundige ooit assistentie moet verlenen aan boord van een vliegtuig, wordt alleen maar groter. Doordat vliegen steeds gemakkelijker en goedkoper wordt, reizen steeds meer mensen via de lucht. Die vele reizigers leggen vaak langere afstanden af dan vroeger, in steeds grotere vliegtuigen. Dit in combinatie met de vergrijzing vergroot de kans dat er ‘iets kan gebeuren’ aan boord van een vliegtuig.** De meeste vliegtuigmaatschappijen informeren vooraf niet naar de gezondheid van de passagiers. Alleen (hoog)zwangere vrouwen mogen niet mee om een bevalling op grote hoogte te voorkomen.

Geen goede faciliteiten
Een vliegtuig is totaal niet ingericht op een medische calamiteit, zoals Addy in het begin van dit artikel ook al opmerkte. Dat beaamt internist Gabor Linthorst. Volgens hem zijn de faciliteiten aan boord van een vliegtuig voor medische hulpverlening ‘zeer beperkt.’ Samen met zijn collega mr. dr. Ploem verrichtte hij onderzoek naar hulpverlening door artsen en verpleegkundigen aan boord van een vliegtuig. Zij publiceerden hierover in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.** Uit het onderzoek bleek onder meer dat sommige maatschappijen beschikken over defibrillatoren, maar dat het zeker niet standaard is. Ook is er geen ruimte om de patiënt even apart te nemen. In het artikel in het NTvG vertelt Linthorst over een collega die in een bomvol vliegtuig zat waarin plotseling iemand overleed. ‘Er is een doek over het lichaam gelegd, meer niet.’ Zuurstof is volgens Linthorst wel altijd voorhanden, en voor artsen is er meestal een noodvoorraadje met medicijnen, met bijvoorbeeld insuline, plaspillen en inhalers voor longpatiënten. Addy en Suzan ontdekten een ehbo-koffer. ‘Maar die koffer wilden ze míj niet laten openen, omdat ik geen arts was,’ aldus Addy. Suzan moest eerst allerlei formulieren invullen voor ze de eerstehulpkoffer mocht openen om de bloeddrukmeter te pakken. ‘Pas toen ik mijn registratie liet zien, gingen ze overstag. In Canada, waar ik de opleiding heb gedaan, word je geregistreerd bij the Association of Registered Paramedics en krijg je zo’n creditcardachtig kaartje.’ Maar in Nederland heb je geen enkel bewijs van je BIG-registratie, en ook in Vlaanderen ontvang je al sinds jaren geen pasje en insigne meer, zoals vroeger.

Juridische bezwaren om te helpen
Omdat Suzan in Canada woonde, vloog ze regelmatig tussen Nederland en Noord-Amerika. ‘In Canada en Amerika word je snel aangeklaagd als je iets doet wat niet helemaal goed afloopt. Dus iedere keer wanneer er om een dokter of verpleegkundige werd gevraagd, keek ik eerst rond of niemand anders ging. Toen er niemand opstond, voelde ik me toch geroepen om te helpen.’ Ook artsen zijn terughoudend om te helpen aan boord, blijkt uit het onderzoek van Linthorst en Ploem. Bij hen speelt eveneens de angst voor eventuele rechtsvervolging. Volgens Linthorst is die angst onterecht, want zelfs bij verkeerd handelen kun je niet zomaar worden aangeklaagd. Zo bestaat in de Verenigde Staten de zogenoemde Good Samaritan Law, waarin staat dat tuchtrechtelijke aanspraak meestal niet geldt bij het handelen in noodsituaties.

Wie is verantwoordelijk?
Belangrijk is te weten dat een arts of verpleegkundige nooit verantwoordelijk is voor de gang van zaken in het vliegtuig, dat is de gezagvoerder.2 Deze beslist bijvoorbeeld of er in noodsituaties wordt doorgevlogen, of dat er een tussenlanding wordt gemaakt. Voor dat zo’n beslissing wordt genomen, vindt meestal wel overleg plaats met een specialist op de grond. Bij de man die Addy moest helpen ging het uiteindelijk om een storm in een glas water. ‘Ik nam zijn anamnese af, en dacht – omdat we uit Mexico kwamen – meteen aan de Vloek van Montezuma, een soort reizigersdiarree. De blauwe lippen werden veroorzaakt door het uitbraken van Norit. Het viel dus gelukkig allemaal wel mee.’

Noten
* Belg overlijdt aan boord van vliegtuig, Gazet van Antwerpen, 26 september 2009.
** Hulpverlening door artsen aan boord van een vliegtuig, Ned Tijdsch Geneeskd. 2006;150:660-4.
*** ‘Is there a doctor on the aircraft?’ Top 10 in-flight medical emergencies. BMJ 2000;321:1336-1337 PubMed ID: 11090520
**** Improviseren tussen de wolken, AMC Magazine, juni 2006

Top 5 medische incidenten in het vliegtuig
De vijf meest voorkomende lichamelijke klachten aan boord van een vliegtuig4:
1. Gastro-intestinale klachten zoals misselijkheid, braken, diarree (>25%)
2. Cardiale klachten, meestal pijn op de borst (10%)
3. Neurologische klachten zoals duizeligheid, epileptisch insult, hoofdpijn (10%)
4. Vasovagale klachten zoals flauwvallen (8%)
5. Ademhalingsklachten zoals exacerbatie van astma of copd (5%)