Van vroege signalen tot zelfbescherming: zo ga je om met agressie

Agressie, discriminatie, beledigen, denigreren, intimideren en fysieke agressie. Gedrag waar je als verpleegkundige dagelijks mee te maken kunt krijgen.

Suzan Linders is docent gevaarbeheersing en gespecialiseerd in omgaan met agressie. Samen met coördinator agressie en ook docent gevaarbeheersing Suzanne Thomasse geven zij tijdens het congres Complex gedrag in de ouderenzorg een sessie over zelfbescherming en weerbaarheid. Een sessie waarin je leert grenzen te stellen en voor jezelf op te komen.

Hoe herken je de eerste signalen van mogelijke agressie bij een cliënt?

Linders: ‘Je hoort dat een cliënt uit het niets begint te slaan, maar agressief gedrag komt zelden uit het niets. Er zijn veel voortekenen, die lastig op te pikken zijn door de hectiek van alledag. Denk aan signalen als: spierspanning, verandering in blik, het sluiten voor contact of verandering in ademhaling.

Vaak ontstaan gedachten als: “de cliënt doet dit niet expres” of “de cliënt kan niks doen aan dit gedrag”. Met die mindset wordt agressie of dreigende situaties genormaliseerd. Daarom is het belangrijk dat jij als verpleegkundige duidelijke grenzen stelt.’

Is er een voorbeeld uit de praktijk waar een verpleegkundige goed handelde in het aangeven van een grens?

‘Onlangs was er een voorbeeld van een verpleegkundige die te maken kreeg met discriminatie. Een cliënt wilde op basis van etniciteit geen zorg van deze verpleegkundige. De verpleegkundige handelde goed door te zeggen: “Meneer, u maakt een beledigende opmerking over mijn huidskleur. Dat vind ik niet oké en ik wil dat u daarmee stopt. Als u doorgaat verlaat ik de ruimte, als u stopt help ik u verder. Het is aan u.”

De reactie van de cliënt wisselt. Soms hoor je: “Sorry, zo was het niet bedoeld.” Een andere keer: “Ik mag ook niks meer zeggen tegenwoordig.” Het succes zit niet in de reactie van de cliënt. Je bent succesvol zodra je een grens stelt. Het gaat erom dat jij voor jezelf opkomt en zegt: dit is niet oké. Hier trek ik een lijn.

Een tip bij deze aanpak is dat je consequent moet blijven. Gaat het gedrag door, verlaat dan daadwerkelijk de ruimte. Het in en uit contact gaan is belangrijk. Soms begrijpt de cliënt het pas als je daadwerkelijk het contactmoment verbreekt. Wees overtuigd van jezelf en neem ruimte in.’

Het kan lastig zijn om zo’n duidelijke grens aan te geven. Zijn daar tips voor?

‘De kunst is te kijken naar feitelijk gedrag. Iemand kan door een ziektebeeld agressievertonen. Als verpleegkundige begrijp je waar dit gedrag vandaan komt, maar dat praat het niet goed. Als je het niet benoemt, zeg je indirect: het is niet erg dat ik word beledigd of gedenigreerd.

Maak contact, ook al is het kort. Benoem het gedrag concreet en specifiek. Als iemand begint te schreeuwen, zeg: ““U schreeuwt, dat vind ik niet prettig, ik wil dat u daarmee stopt”. Het is altijd zinvol, al is het maar om het gedrag niet te normaliseren. Ook als de onderliggende oorzaak bijvoorbeeld dementie is. Vergeet niet dat het niet alleen om de cliënt gaat, maar ook om jou. Je bent succesvol door een grens te stellen en voor jezelf op te komen, ook zonder verwachtingen. Het gaat erom dat jij je comfortabel voelt in een oncomfortabele situatie.’

Wat als je deze aanpak wilt toepassen, maar het idee hebt dat het tegen principes ingaat?

‘Als verpleegkundige sta je in een lastige positie. Je wilt je cliënten niet tekortdoen en bent geneigd niet hard te zijn. Daarnaast moeten taken worden verricht. Als een cliënt agressief is maar ook incontinent, kan je dan de ruimte verlaten in plaats van direct te helpen met verschonen? De keuze maken om de ruimte te verlaten is nooit makkelijk.

Een integrale aanpak is essentieel. Jij kunt je grens aangeven en de ruimte verlaten, terwijl je organisatie denkt: “dat hoort bij je werk” of “je hebt trainingen gehad, je weet hoe je ermee om moet gaan”. Dan lopen de lijnen scheef en staat jouw handelen als verpleegkundige ter discussie.

Kom ook binnen de organisatie voor jezelf op. Stap naar het bestuur en zeg: “Vraag je mij mijn grenzen te overschrijden? Moet ik elke keer een klap incasseren?” Maak het bespreekbaar en geef een tegengeluid, zodat dit gedrag niet genormaliseerd wordt. Zorg dat iedereen in de organisatie dezelfde taal en visie hanteert.’