8 dingen die verpleegkundigen moeten weten over fentanyl

1. Fentanyl is een sterke pijnstiller

Fentanyl is een krachtig opioïd. Artsen schrijven het voor bij hevige pijn, zoals pijn na een operatie, ernstige verwonding, koliekpijn, pijn na een hartinfarct of langdurige hevige pijn, zoals pijn bij kanker. Sinds eind 2007 zijn in Nederland verschillende vormen van snelwerkend fentanyl op de markt. Deze middelen zijn geregistreerd voor de behandeling van doorbraakpijn bij kanker bij volwassenen die al een opioïd krijgen voor de achtergrondpijn en worden toegediend via het slijmvlies van de mond of de neus. Op basis van het profiel van de doorbraakpijn en de kenmerken en voorkeur van de patiënt kan een keuze gemaakt worden.

2. De juiste indicatie en juist gebruik is bij fentanyl erg belangrijk

De richtlijn ‘Diagnostiek en behandeling van pijn bij patiënten met kanker’ (NVA) die eind 2015 verscheen adviseert snelwerkende fentanylpreparaten bij onvoorspelbare doorbraakpijn en afhankelijk van de gewenste snelheid en werkingsduur bij voorspelbare doorbraakpijn wanneer orale opioïden niet snel genoeg of te lang werken.

3. Fentanyl is er in vele toedieningsvormen

Fentanyl wordt gedeeltelijk onwerkzaam door het zogenaamde first-pass-effect, wat betekent dat het effect door passage van de lever gedeeltelijk teniet wordt gedaan. Fentanyl wordt dus niet oraal gebruikt, maar via injecties, pleisters, neusspray, tablet onder de tong en/of zuigtabletten. Bij toediening via pleisters gaat het om toediening met vertraagde afgifte. Bij toedienen via de neusspray of zuigtablet gaat het om snelle afgifte. Pleisters werken binnen 1 dag na aanbrengen, de werking houdt dan zo’n 2 tot 3 dagen aan. Tabletten voor in de mondholte, neusspray en zuigtabletten werken binnen 5 tot 15 minuten. De werking hiervan houdt 1 tot 2 uur aan. De dosering is afhankelijk van de toedieningsweg: bij oromucosale toediening (zuigtablet) wordt een groter of kleiner deel van de werkzame stof ingeslikt waardoor de beschikbaarheid in het bloed lager is. Bij intranasale toediening (neusspray) is de beschikbaarheid van fentanyl in het bloed erg hoog, waardoor de doseringssterktes lager zijn dan bij de andere snelwerkende fentanylpreparaten.

4. Fentanyl is verslavend

Volgens het Farmacotherapeutisch Kompas is er bij fentanyl kans op gewenning of verslaving. ‘Maar dit geldt eigenlijk voor alle opioïden,’ aldus Marion Giesberts van E-Nursing. ‘Dat is geen reden om het niet te gebruiken, maar wel met zeer zorgvuldige indicatie, begeleiding en monitoring door deskundige hulpverleners. Als je opioïden echt op geleide van pijn toedient, en goed blijft bijstellen indien nodig, dan zou op geestelijke verslaving niet hoeven optreden. Tenzij bij risicopatiënten natuurlijk.’ Vraag daarom bij elk patiëntencontact actief naar ‘comfort’ zoals de mate van pijn en de invloed op het dagelijks leven, naar ontlasting/plassen en naar slaappatroon.

Overigens kan een patiënt die fentanyl gebruikt niet zomaar stoppen, dan kan hij ontwenningsverschijnselen krijgen zoals hartkloppingen, rillingen, onrust en misselijkheid. Daarom moet het gebruik geleidelijk worden afgebouwd. Omdat fentanyl effecten als euforie en diepe ontspanning heeft, wordt het helaas ook in toenemende mate misbruikt als drug, met name in de VS en Canada. De afgelopen 25 jaar is in de VS sprake van een 10-tot 14-voudige toename in het gebruik van opioïde pijnstillers, blijkt uit een recent artikel van het NtvG. Dit ging gepaard met een toename van misbruik van deze geneesmiddelen, meer bezoeken van patiënten aan de SEH wegens intoxicaties, meer fatale overdoseringen van opioïde pijnstillers en een sterke stijging van het aantal opioïdeverslaafden. Begin dit jaar overleden nog twee mannen in België na misbruik van fentanylpleisters.

5. Accidentele blootstelling aan fentanyl kan gevaarlijk zijn

Er wordt nog regelmatig gewaarschuwd voor de extra risico’s van fentanylpleisters, bijvoorbeeld door het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Ook in Nederland komt onjuist gebruik van deze pleisters voor. Zo kan het gebeuren dat men een nieuwe pleister opplakt, maar dat men vergeet de oude pleister weg te halen. Omdat elke pleister een reservehoeveelheid fentanyl bevat, zal ook de oude pleister nog fentanyl afgeven, zodat intoxicatie in dat geval mogelijk is.

Ook gebeurt het wel eens dat mensen een pleister overdragen aan een andere persoon, de pleister verknippen, het inslikken van de pleister (kinderen) en het gebruiken als zelfmedicatie (waardoor de kans op intoxicatie of verslaving groter wordt). Volgens het CBG moeten verpleegkundigen en verzorgenden patiënten dan ook duidelijk informeren over de onopzettelijke blootstelling aan de fentanylpleisters. Fentanylpleisters die per ongeluk op een andere persoon terechtkomen, moeten onmiddellijk worden verwijderd.

6. De plek van een fentanylpleister moet zorgvuldig worden gekozen

Om accidenteel inslikken (met name door kinderen) te voorkomen, moet de plaats van de pleister zorgvuldig worden gekozen en moet regelmatig worden gecontroleerd of de pleister nog goed vast zit. Adviseer de cliënt geen lotion of crème te smeren op de plaats waar hij de pleister gaat plakken. Vet laat de pleister eraf vallen. Als pleisters er toch steeds afvallen, kan hij er eventueel een Tegaderm pleister overheen plakken en goed aandrukken. Vraag eventueel de apotheek om advies.

7. Een fentanylpleister gooi je weg bij het klein chemisch afval

Het is belangrijk dat je de patiënt duidelijk informeert over het veilig omgaan met gebruikte pleisters. Vertel hem bijvoorbeeld dat hij de pleister na gebruik dubbelvouwt met de klevende zijde naar binnen. Gebruikte en ongebruikte pleisters moeten aan de (ziekenhuis)apotheek worden terugbezorgd of weggegooid bij het klein chemisch afval.

8. Fentanyl kan extra snel werken bij hitte

In de Farmacotherapeutische richtlijn Pijnbestrijding van het NHG wordt vermeld dat de absorptie van fentanyl door de huid, en dus ook het effect van de pleister, met 30 procent kan toenemen bij een hogere huiddoorbloeding, bijvoorbeeld bij een stijging van de huidtemperatuur door koorts, een warme douche of een verwarmingsdeken, bij fysieke inspanning of op een warme dag. Het nogal eens gegeven advies dat men kan douchen met een pleister, omdat ze niet loslaten, is volgens de NHG geen goed advies.

Bekijk ook deel 2 van dit artikel ‘5 vragen en antwoorden over fentanyl: deel 2’ 

Dit artikel is op feitelijke onjuistheden gecheckt door Eric de Roode, Verpleegkundig Specialist Anesthesiologie en gespecialiseerd in pijn en pijnbestrijding bij Noord-West Ziekenhuisgroep locatie Alkmaar en Marion Giesberts, voormalig pijnverpleegkundige en opleider pijn en palliatieve zorg aan de HAN.