Nursing Challenge Misselijkheid en braken | De fysiologie

Zowel in de eerste- als in de tweedelijnszorg is misselijkheid een veelvoorkomend probleem. Toch valt misselijkheid moeilijk te definiëren, omdat het een subjectieve beleving van de patiënt is. Het laat zich het best omschrijven als een onaangenaam, niet-pijnlijk gevoel in de maagstreek. Daarnaast onderscheiden we dyspepsie (maagklachten, zoals een opgeblazen, vol of pijnlijk gevoel in de maagstreek) en regurgitatie (opgeven van onverteerd voedsel zonder voorafgaande misselijkheid).^1,2

Vaak gaat misselijkheid samen met (aandrang tot) braken, maar deze klachten kunnen ook los van elkaar optreden. Misselijkheid (nausea) en braken (vomitus of emesis) kunnen gepaard gaan met speekselvloed, bleekheid, zweten, een snelle hartslag (tachycardie) en diarree. Deze symptomen gaan samen met kokhalzen vooraf aan het feitelijke braken.³

Er zijn enorm veel verschillende oorzaken die tot misselijkheid en/of braken kunnen leiden (zie tabel hieronder). Meestal zijn acute oorzaken van misselijkheid makkelijk te herkennen, zoals een infectie (voedselvergiftiging of virale gastro-enteritis), zwangerschap of een bijwerking van een geneesmiddel. Bij chronische misselijkheid, wanneer de klachten langer dan 4 weken duren, is de oorzaak vaak moeilijker te achterhalen. De meest voorkomende oorzaken van chronische misselijkheid zijn maagklachten (functionele dyspepsie) en migraine.¹

Visuele, auditieve, gustatorische (smaak) en olfactorische (geur) stimuli kunnen misselijkheid en braken opwekken. Beide worden gereguleerd vanuit het braakcentrum dat in het verlengde ruggenmerg in de hersenstam ligt (zie figuur). In het braakcentrum liggen verschillende typen receptoren die worden geactiveerd door informatie vanuit:^1,3

1)  De chemoreceptortriggerzone (CTZ) gelegen in de hersenstam; deze ontvangt signalen doordat onder andere geneesmiddelen, toxines en lichaamseigen stoffen (bijvoorbeeld bij elektrolytstoornissen en nierinsufficiëntie) hier receptoren prikkelen.

2) De nervus vagus; deze ontvangt signalen via receptoren in het maagdarmkanaal, onder andere in de maag, darm, lever en vliezen (serosa).

3) Het evenwichtsorgaan.

4) Hogere corticale centra; deze worden geactiveerd worden door zintuigen, herinneringen en angst (zoals bij anticipatoir braken).  Hierbij zijn verschillende neurotransmitters en receptoren betrokken.

Zodra het braakcentrum geactiveerd is, treedt misselijkheid op. De beweging (motiliteit) van de maag wordt minder, er wordt minder maagzuur afgescheiden en de speekselvorming neemt toe. Bij braken trekken de maag- en buikspieren krachtig samen, terwijl de onderste sluitspier van de slokdarm (oesofagale sfincter) zich juist ontspant. Door die krachtige samentrekkingen wordt de inhoud van het duodenum en de maag terug naar boven gestuwd via de mond of neus.

Aanhoudende misselijkheid kan zorgen voor een verminderde inname van voeding en vocht. Dit kan leiden tot dehydratie, ondervoeding, gewichtsverlies en uitputting. Zeker bij ouderen kan dehydratie tot ernstige complicaties leiden, zoals metabole ontregeling (nierfunctiestoornissen, hypokaliëmie, metabole alkalose) en klachten als verwarring en delier. Patiënten die erg misselijk zijn kunnen of willen bovendien soms hun medicatie niet innemen of moeten (tijdelijk) stoppen met bijvoorbeeld radio- of chemotherapie.^1,3

Veelvuldig braken kan leiden tot extra complicaties. Zo kunnen bloedbraken (hematemese) door scheurtjes in de slokdarm (Mallory-Weiss syndroom) of aspiratiepneumonie voorkomen. Ook kan een branderig gevoel in de slokdarm optreden doordat de slijmvliezen van de slokdarm niet bestand zijn tegen de hoge zuurgraad van braaksel.³ Bij langdurige blootstelling van de slokdarm aan maagzuur kan oesofagitis optreden, met name in het onderste deel van de slokdarm. Het is daarom belangrijk de oorzaak van het braken snel te achterhalen en deze te behandelen, eventueel met maagzuurremmers of anti-emetica.

Prof. dr. Ben Witteman, MDL-arts in Ziekenhuis Gelderse Vallei (Ede) en buitengewoon hoogleraar ‘Voeding en darmgezondheid in transmurale zorg’ aan Wageningen UR.