Nursing Challenge Oedeem | Verpleegkundige aandachtspunten

‘Als je oedeem vermoedt of vaststelt bij je patiënt, bijvoorbeeld omdat je putjes in de weefsels kunt drukken, onderneem dan gelijk actie en waarschuw de huisarts. Schakel zodra er een goede diagnose voor het oedeem is eventueel een oedeemtherapeut in. Afhankelijk van de diagnose is door snel ingrijpen soms onherstelbare verergering van de situatie voorkomen, door fibrosevorming en infecties’, benadrukt Huis in ’t Veld.

‘Ik zie soms echt schrijnende gevallen van oedeem, waarbij patiënten letterlijk lekkende benen hebben; het vocht komt gewoon door de poriën naar buiten. Deze patiënten soppen in hun schoenen en hebben de hele dag een natte huid. Dat maakt de huid week, waardoor sneller wonden ontstaan die slecht helen en een verhoogd infectierisico geven.’

Vanwege het infectierisico is het belangrijk huidbeschadiging te voorkomen. Ontraad patiënten bijvoorbeeld om op blote voeten te lopen en te ontharen met een scheermesje. Adviseer hen verder handschoenen te dragen bij het tuinieren, krabben en beten van huisdieren en insecten te vermijden en goede zonbescherming te gebruiken. Ontstaat er toch een wondje, desinfecteer dit dan en dek het af met een verbandpleister of steriel gaas. Raadpleeg bij tekenen van infectie meteen de huisarts.¹

Het infectierisico is sterk afhankelijk van de oorzaak van het oedeem. Bij oedeem door hartfalen treedt bijvoorbeeld niet vaker infectie op. Een wondje is daarbij veel minder belangrijk. Pas bij een afterloadprobleem is ook de immuniteit van een ledemaat verstoord en is er kans op infectie.

Verschillende klachten kunnen wijzen op oedeem, zoals zwelling, een zwaar gevoel in een arm of been (waar oedeem het meest voorkomt), een pijnlijk gevoel, tintelingen, beperkingen in de beweging of in het dagelijks functioneren, huidafwijkingen en infecties. Verder is oedeem te herkennen aan een grotere omtrek van de arm of het been dan de andere ledemaat en – bij veneus en lymfoedeem in de beginfase – aan het kunnen drukken van putjes in de huid.^2,3

De pitting-test kan een idee geven met welke vorm van oedeem je te maken hebt. Druk daarvoor zo’n 20-30 seconden hard met je duim op de zwelling. Leg je duim boven een bot of spier, zodat je een stevige ondergrond hebt. Bij veneus oedeem en als lymfoedeem nog niet zo lang bestaat, lukt het om een putje in de zwelling drukken (positieve pitting-test). In een latere fase van lymfoedeem lukt dat niet meer omdat er fibrose optreedt waardoor het weefsel verhardt.^2,4

De behandeling van oedeem is afhankelijk van de oorzaak. Uiteraard is altijd eerst behandeling van de onderliggende aandoening nodig, bijvoorbeeld met diuretica bij hartfalen. Het behandelen van het oedeem zelf, bijvoorbeeld met zwachtelen, is dan slechts ter ondersteuning. Check daarom altijd of je patiënt voldoende is gezien door de huisarts of behandelend specialist.⁴

Naast behandeling van de oorzaak kunnen (onder andere) de volgende adviezen helpen om de symptomen te verlichten:¹

• Probeer activiteiten te spreiden over de dag en geef het aangedane ledemaat tussendoor rust, bijvoorbeeld door deze hoog te leggen op een kussen.
• Verzorg de huid goed: was met niet te heet water en milde zeep, dep goed droog en smeer regelmatig in met een ongeparfumeerde lotion om uitdroging te voorkomen.
• Draag kleding die niet knelt.
• Blijf voldoende drinken; weinig drinken en weinig zout eten helpen niet tegen lymfoedeem.
• Gebruik een gewone, gezonde voeding met veel groenten en fruit, ook voor een gezond lichaamsgewicht.

De bekendste behandeling van oedeem is zwachtelen. ‘In mijn optiek is zwachtelen altijd een tijdelijke oplossing. Ga zodra het kan over naar een ander compressiemiddel, zoals een steunkous of compressiebroek/legging’, stelt Huis in ’t Veld. ‘Als zwachtelen nodig is, werk dan bij voorkeur met 2 lagen om zwachtelletsel te voorkomen. Een klittenbandsysteem is ook een optie.’

Bij zwachtelen is ook altijd een beweegprogramma nodig (vandaar ambulante compressietherapie). Door beweging ontstaat er een natuurlijke opwerking in de weefsels, en daardoor een betere afvoer van vocht.

‘Verpleegkunde-opleidingen zouden meer aandacht mogen besteden aan zwachtelen, want verkeerd zwachtelen kan veel onnodige problemen opleveren. Ik zie regelmatig zwachtelletsel, bijvoorbeeld beschadiging van de huid op de wreef door schuren of schuiven van het materiaal,’ aldus Huis in ‘t Veld. ‘Het beste is om te zwachtelen met een drukmeter, of in elk geval daarmee te oefenen, zodat je inzicht hebt in de toegepaste druk. Uit onderzoek blijkt dat de zwachteldruk vaak te laag is. Het effect op het oedeem is dan niet optimaal en dat kan eventuele wondgenezing weer vertragen.’

Volgens Huis in ’t Veld is multidisciplinaire samenwerking essentieel voor een goede diagnose en therapieplan. Naast de huisarts is de inzet van een huid- en oedeemtherapeut en/of oedeemfysiotherapeut heel belangrijk. Het voordeel van een huid-oedeemtherapeut is dat zij vaak ook eventuele wondzorg voor haar rekening kan nemen. Consultatie van een dermatoloog is vaak handig voor een goede diagnosestelling en voor behandeling van eventuele huidproblemen bij het oedeem. Verder kan fysio- en/of ergotherapie worden ingezet en zo nodig ook een diëtist. Door op tijd – liefst al preventief – de verschillende partijen bij de patiënt te betrekken is veel onnodig leed te voorkomen.’ Een therapieplan dat na 8-10 weken geen succes heeft, moet worden gerevalueerd.  Eventueel kan de patiënt naar een expertisecentrum worden doorverwezen.

Verpleegkundige diagnoses die van belang kunnen zijn bij (lymf)oedeem:

• Verstoord lichaamsbeeld door verandering in het uiterlijk van een lichaamsdeel met oedeem.
• Verminderd activiteitsvermogen.
• Overvulling van vocht door een gecompromitteerd regelsysteem, ontsteking, obstructie of verwijdering van lymfeklieren.
• Kennistekort over de aandoening.
• Risico op infectie. Risicofactoren: abnormaal lymfestelsel waardoor stase van vloeistoffen met verminderde weerstand tegen infectie mogelijk is.
• Risico op situationeel geringe zelfachting. Risicofactoren: verstoord lichaamsbeeld.
• Ineffectief zelfmanagement door moeilijk te volgen en complex behandelregime.

1 Website Kanker.nl

2 Verdonk HPM, Devoogdt N, Damstra RJ. Oedeem en oedeemtherapie. Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2021.

3 https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/lymfoedeem/lymfoedeem_-_korte_beschrijving.html

4 Huijser van Reenen N. Nursing Challenge: herkennen en behandelen van lymfoedeem. Nursing 2018.

Naast de geïnterviewde wondverpleegkundige, dank aan Robert Damstra, dermatoloog bij de expertisecentra voor wond- en compressiezorg (EWC) en lymfovasculaire geneeskunde (ECL) van ziekenhuis Nij Smellinghe in Drachten en Friso Raemaekers, deskundige verpleegkundige verslaglegging bij Haaglanden Medisch Centrum in Den Haag.