Nursing Challenge: Dexamethason

Dexamethason is een corticosteroïd: het remt ontstekingen en vermindert overgevoeligheidsreacties. Ook wordt het ingezet bij de behandeling van covid-19. Maak de toets en verdien 1 accreditatiepunt.

Dexamethason (dexamethason, Oradexon®, in België ook Aacidexam® of in magistrale bereidingen) is een corticosteroïd (bijnierschorshormoon), net als prednison en hydrocortison. Dexamethason bootst de werking van lichaamseigen corticosteroïden na.

Corticosteroïden hebben een ontstekingsremmende werking en verminderen overgevoeligheidsreacties. Ze regelen het energiemetabolisme en spelen een belangrijke rol in natrium/kaliumhuishouding.^1,3

Dexamethason wordt bij veel aandoeningen toegepast. Onder andere bij de behandeling van kanker (o.a. profylaxe van misselijkheid en braken, ter vermindering van hersenoedeem), bij ernstige ontstekingen zoals bij bepaalde reumatologische, pulmonale, gastro-intestinale, dermatologische of hematologische aandoeningen en bij een tekort aan lichaamseigen bijnierschorshormonen.

Ook wordt dexamethason toegepast bij ernstige allergische reacties en na orgaantransplantatie.^1,2 Dexamethason wordt ook geadviseerd in de behandeling van covid-19 bij patiënten die extra zuurstof nodig hebben.

1 Wat is de dosering van dexamethason?

Dexamethason kan in fysiologische dosering gebruikt worden (als aanvulling op lichaamseigen bijnierschorshormonen) of in hogere, farmacologische doseringen. Een fysiologische dosering is ongeveer gelijk aan de hoeveelheid hydrocortison die het lichaam produceert. Dit is ongeveer 0,375 tot 0,75 mg dexamethason.

Dexamethason wordt vaak voorgeschreven als stootkuur. Daarbij gelden voor volwassenen in het algemeen de volgende doseringen: 1-2 mg oraal dexamethason per dag, in ernstige gevallen tot 8 mg per dag of meer, in 2 tot 4 doses. Bij voldoende resultaat wordt vaak afgebouwd naar de laagst effectieve dosering.

De dosering bij intraveneuze of intramusculaire toediening is in het algemeen 0,05-0,2 mg/kg lichaamsgewicht per dag. In ernstige gevallen kunnen aanzienlijke hogere doses nodig zijn.

De doseringen bij een aantal specifieke indicaties zijn:

– als adjuvans bij anafylaxie: 5 tot 10 mg per keer, bij voorkeur intramusculair;

– bij een ernstige exacerbatie van astma of COPD: eenmalig 8-10 mg intramusculair of intraveneus;

– als profylaxe van misselijkheid en braken na chemotherapie: eenmalig 8-20 mg oraal voor start van de chemotherapie, gevolgd door 1-2 dd 6 mg op dag 2; tot en met dag 3 of 4;

– bij zuurstofafhankelijke covid-19-patiënten: 1 dd 6 mg gedurende maximaal 10 dagen, oraal of intraveneus.^1,2

 2 Hoe wordt dexamethason gebruikt?

Dexamethason kan meestal in 1 dosis worden ingenomen. Innemen tijdens het eten vermindert de kans op gastro-intestinale bijwerkingen. Zeker in de palliatieve zorg wordt dexamethason bij voorkeur in 1 dosis ‘s ochtends ingenomen. Inname later op de dag kan tot slaapstoornissen leiden.

Als de patiënt dexamethason langere tijd moet gebruiken, zal de arts bij voldoende effect de dosering met stappen van 25% per week verlagen tot de laagst mogelijke effectieve dosis.

Als dexamethason niet langer dan een week is gebruikt, kan de patiënt in een keer stoppen. Bij langduriger gebruik moet de patiënt de dosering afbouwen vanwege het risico op bijnierschorssuppressie (zie onder vraag 5). Er bestaan verschillende afbouwschema’s.

Bij gebruik van dexamethason in de laatste levensfase kan zonder afbouwen worden gestopt na een dagelijkse dosis tot 4 mg gedurende maximaal 3 weken.^1,2 Bij patiënten met een korte levensverwachting is het minder problematisch als er bijnierschorssuppressie optreedt.

3 Wanneer mag dexamethason niet worden gebruikt?

Voor fysiologische doseringen van dexamethason gelden geen contra-indicaties. Voor farmacologische doseringen is overgevoeligheid voor dexamethason een contra-indicatie. Dexamethason mag niet worden gebruikt door patiënten met een ulcus ventriculi of duodeni, een virale infectie of een systemische schimmelinfectie.

De arts zal terughoudend zijn bij diabetes mellitus vanwege de metabole bijwerkingen van dexamethason. Ook bij emotionele labiliteit, hypertensie en osteoporose zal de arts terughoudend zijn met voorschrijven van dexamethason.^1,2 Meer hierover onder vraag 5.

4 Met welke geneesmiddelen heeft dexamethason een interactie?

Dexamethason kan de ulcerogene werking van NSAID’s versterken. De kans op een maagzweer neemt toe bij een hogere leeftijd, bij hogere doseringen en bij chronisch gebruik van NSAID’s. In sommige gevallen is gelijktijdig gebruik van een maagbeschermer nodig. Bijvoorbeeld bij een leeftijd boven de 60 jaar, of bij ernstige reuma, hartfalen of diabetes.

De concentratie van caspofungine en hiv-middelen daalt bij gelijktijdig gebruik van dexamethason.

De werking van vitamine K-antagonisten (zoals acenocoumarol en fenprocoumon) kan worden versterkt bij hoge dosering corticosteroïd. De apotheek zal dan de trombosedienst inlichten over het gebruik van dexamethason.

Tijdens gebruik van dexamethason mogen geen vaccinaties met levend verzwakte vaccins worden gegeven. Vaccinaties met een gedode verwekker of afgeleid antigeen kunnen minder effectief zijn. De arts zal de antistoftiter bepalen of mogelijk de vaccinatie herhalen.

Bij patiënten met diabetes kan door het hyperglykemische effect van dexamethason een hogere dosering van bloedglucoseverlagende middelen nodig zijn.^1,2

5 Wat zijn mogelijke bijwerkingen van dexamethason?

Bij dexamethasongebruik als aanvulling op lichaamseigen bijnierschorshormonen is de kans op bijwerkingen kleiner dan bij hogere, farmacologische doseringen. Ook bij kortdurend gebruik komen minder vaak bijwerkingen voor.

Metabolisme en mineralen
Dexamethason kan de glucosetolerantie verminderen en de insulineresistentie verhogen. Dit kan leiden tot verergering of manifest worden van diabetes. Controleer bij patiënten met diabetes de bloedglucosespiegel en overleg met de arts bij een aanhoudend hoge bloedglucosespiegel.

Dexamethason kan leiden tot verlies van kalium en tot retentie van natrium en vocht. Door natrium- en vochtretentie kunnen oedeem, hypertensie en hartfalen ontstaan. Wees alert op deze verschijnselen en raadpleeg zo nodig een arts.

Herverdeling van vet kan leiden tot het voor corticosteroïdgebruik karakteristieke vollemaansgezicht.

Bot en spieren
Dexamethason kan leiden tot afbraak van eiwitten, waardoor spieratrofie en spierpijn kunnen ontstaan. Ook kan dexamethason osteoporose veroorzaken. Door de spierzwakte heeft de patiënt bovendien een groter valrisico. De kans op osteoporose is afhankelijk van de dagelijkse én de cumulatieve dosis dexamethason. Afhankelijk van de leeftijd en het geslacht van de patiënt en de verwachte duur van het gebruik zal de arts een bisfosfonaat voorschrijven, zoals alendroninezuur.

Ogen en huid
Na maanden tot jaren van gebruik kan cataract of een verhoogde oogdruk voorkomen. Cataract is irreversibel. De kans hierop is 10% bij een dagelijkse dosering van 1,5 mg dexamethason tot 60-80% bij gebruik van een dagelijkse dosering van 2,25 mg dexamethason gedurende 4 jaar. Richtlijnen adviseren om voor start van chronische behandeling een oogheelkundig onderzoek te doen en dit regelmatig te herhalen gedurende de behandeling.

Dexamethason kan bijwerkingen van de huid geven: huidatrofie, striae, een vertraagde wondgenezing, acne, hirsutisme en kleine bloedingen in de huid.

Centraal zenuwstelsel en immuunsysteem
Dexamethason kan bijwerkingen van het centraal zenuwstelsel veroorzaken, onder andere hoofdpijn, duizeligheid, slapeloosheid en rusteloosheid. Overleg met de arts als deze klachten aanhouden. Ook kunnen psychiatrische bijwerkingen optreden, zoals verwardheid, psychose, depressie of cognitieve stoornissen. Waarschuw dan direct een arts.

Dexamethason onderdrukt het immuunsysteem. Vooral bij hogere doseringen is het risico op infecties verhoogd en kunnen symptomen van infecties worden gemaskeerd.^1,2

Overgevoeligheidsreacties
Zelden komen overgevoeligheidsreacties voor, zoals urticaria, bronchospasmen of anafylactische reacties. Waarschuw in dat geval direct een arts. Geef aan de apotheek door dat de patiënt overgevoelig is voor dexamethason. De apotheek kan erop letten dat dexamethason niet meer wordt afgeleverd.

Symptomen na stoppen met dexamethason
Tijdens gebruik van dexamethason kan de lichaamseigen productie van bijnierschorshormonen worden geremd. Soms is daardoor tijdelijk een hogere dosering nodig van bijnierschorshormoon, bijvoorbeeld hydrocortison. Symptomen van bijnierschorsinsufficiëntie die kunnen optreden wanneer de patiënt stopt zonder af te bouwen, zijn algehele malaise, vermoeidheid, verlies van eetlust, hypoglykemie en een verminderd vermogen om op emotionele en fysieke stress te reageren. Raadpleeg bij deze verschijnselen een arts.

Geraadpleegde literatuur

1. KNMP Kennisbank, geraadpleegd november 2020
2. apotheek.nl, geraadpleegd november 2020
3. bcfi.be, geraadpleegd november 2020

Dit artikel is op feitelijke onjuistheden gecheckt door apotheker Silas Rydant van de Koninklijke Apothekersvereniging van Antwerpen, en apotheker Annemieke Horikx van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP).

Nursing maakt gebruik van de informatie van de Kennisbank KNMP. Deze bevat de meest recente medicatie-informatie. Mogelijk komt deze niet overeen met het advies van het Farmacotherapeutisch Kompas (FK). Het FK neemt echter vooral bijsluiterteksten over, en die worden niet meteen aangepast.