Na de start van palliatieve sedatie kan het even duren voordat de patiënt overlijdt. Pas je dan wisselligging toe of niet?
Palliatieve zorg verpleegkundige Christa Ruijssenaars-van der Weide maakte een beslisboom om te helpen bij de keuze.
Tijdens het Jaarcongres Palliatieve Zorg op 9 september 2025 leer je onder andere alles over wat er echt toe doet voor je patiënt.
Nooit te voorspellen
In de Richtlijn Zorg in de Stervensfase wordt wisselligging afgeraden, tenzij er al sprake is van decubitus. Maar palliatieve sedatie kan al worden gestart wanneer de levensverwachting korter is dan 2 weken, dus soms nog vóór de stervensfase echt is ingetreden.
‘In zo’n situatie kan iemand nog enkele dagen in bed liggen,’ zegt Christa Ruijssenaars-van der Weide*, palliatieve zorg verpleegkundige. ‘En ook wanneer de stervensfase wel lijkt aangebroken, leeft een patiënt soms langer dan verwacht. De dood kan je nooit met 100% zekerheid voorspellen.’
Meer weten over palliatieve zorg?
Kom dan naar het Jaarcongres Palliatieve Zorg op 9 september 2025 in Ede. Een dag vol praktische tips, de nieuwste richtlijnen en ervaringen van andere collega’s. Maar ook:
- Palliatieve zorg in de de islam, cultuurverschillen.
- Wat doet er écht toe voor je patiënt?
- Euthanasie: wat is de rol van de verpleegkundige?
Voor meer informatie over de sprekers en het programma, klik hier.
Redenen om niet te draaien
Ruijssenaars-van der Weide werkte als verpleegkundige binnen het Team Palliatieve Oncologische Zorg (TPOZ) van Stichting Thuiszorg Midden Gelderland. Ze besloot te onderzoeken welke factoren bij haar collega’s een rol spelen bij de beslissing om wel of niet wisselligging toe te passen. De volgende redenen om niet te draaien werden genoemd:
- Stervensfase is aangebroken.
- Patiënt lijkt comfortabel / er is angst om discomfort te veroorzaken met wisselligging
- Zorg wordt alleen uitgevoerd.
- Naasten willen niet dat de patiënt wordt gestoord.
- Patiënt lijkt pijn te ervaren tijdens het draaien.
Een aantal van deze redenen – zoals angst om discomfort te veroorzaken of de wens van de naasten – zou aanleiding kunnen zijn om hierover het gesprek aan te gaan met naasten en collega’s.
‘Als je goed uitlegt wat de redenen zijn om wel wisselligging te willen geven, zie je vaak dat naasten en collega’s zich hierin kunnen vinden. Soms geven ze later aan dat het beter ging dan ze dachten. En soms gaat het ook niet, dan stop je met wisselligging geven en geef je alleen drukverdeling.’
Stervensfase markeren
Een van de belangrijkste redenen om geen wisselligging meer toe te passen is de markering van de stervensfase. ‘Op basis van factoren als urineproductie, huidvulling, ademhaling, polsslag en temperatuur, kun je een redelijke inschatting maken van de levensverwachting van de patiënt,’ legt Ruijssenaars-van der Weide uit. ‘In de stervensfase pas je bij patiënten zonder decubitus in principe geen wisselligging toe.’
‘Toch,’ voegt ze toe, ‘blijft het belangrijk om alert te blijven en je keuzes zo nodig te heroverwegen. Als de patiënt lijkt te stabiliseren en langer blijft leven dan verwacht, durf dan je beslissing te herzien en wellicht toch wisselligging toe te passen.’
Observeren
Merk je dat de pijn acceptabel is tijdens het draaien en dat een patiënt na het draaien snel weer comfortabel is, dan kun je de wisselligging voortzetten. Geef zo nodig een bolus morfine en/of midazolam voorafgaand aan de wisselligging.
Als de patiënt lang onrustig blijft, dan is het goed om opnieuw te overwegen of andere maatregelen nodig zijn, zoals beschermende verbanden en drukverdeling door middel van kussens.
Dit artikel is een verkorte herplaatsing van een eerder artikel op Nursing.nl. Lees het originele artikel hier.
Ik wil hier toch even op reageren. Ik werk als palliatief verpleegkundige binnen een hospice. Als we hier starten met continu sedatie dan geef ik bij de familie/naasten aan dat het sterven nabij is, dus start ik ook met het zorgpad stervensfase (markeer ik de stervenfase) ondanks dat het sterven langer dan 72 uur zou kunnen duren. Ik vind het erg belangrijk dat de familie/naasten de juiste informatie krijgt over de zorg in de stervenfase of dit nu 3 of 10 dagen duurt. Iemand komt te overlijden als je met continu sedatie start. Continue sedatie is bij mij weten onomkeerbaar. Je kunt toch niet tegen naasten zeggen het sterven is nabij, maar de stervensfase is nog niet gemarkeerd, dit is toch niet te begrijpen voor familie/naasten?
Ik snap deze beslisboom dus niet goed want wat is een levensverwachting van meerdere dagen? Volgens het protocol zorgpad stervensfase start je hiermee als je verwacht dat iemand binnen 72 uur overlijdt, dan zit iemand in de stervenfase? 3 dagen zijn ook meerdere dagen? Een patient is voor mij altijd in de stervensfase als er wordt gestart met continue sedatie? Misschien is het leerzaam om eens te kijken wat wordt er verstaan onder stervenfase (en wat is hierin goed voor patient/naasten) ipv vast te houden aan een levensverwachting van 72 uur? Dit laatste stuk kan maar 1 keer worden gedaan.