De wetenschappelijke aanwijzingen stapelen zich op: nachtwerken is schadelijk voor lijf en leden. Toch ontkom je er niet aan als verpleegkundige. Wat helpt om de schade van nachtdiensten beperken? We vragen het aan experts.
1. Minder nachtdiensten
Beperk het aantal nachtdiensten. Hoe voor de hand liggend dat mag zijn, op dit punt valt nog veel winst te halen, is de ervaring van HR-consultant Erik Jan van Dalen. ‘Zorginstellingen houden zich vooral bezig met de gevolgen van de nachtdiensten, terwijl de nachtdiensten zelf vaak jarenlang ongemoeid blijven. Probeer dat dus eerst slimmer te organiseren. Op veel afdelingen kunnen sommige taken prima naar de ochtend of avond verschuiven.
2. Gezond roosteren
Een consequent stabiel rooster, met zo min mogelijk wisselingen, is het gezondst. Een voorwaarts roterend (met de klok mee) rooster heeft de voorkeur. Dan werkt iemand eerst ochtend-, dan middag- en dan avonddienst. Op die manier herstelt het lichaam makkelijker dan wanneer je andersom roostert. Volgens Van Dalen is het verder belangrijk om niet te veel nachtdiensten achter elkaar te draaien. ‘Bij twee tot drie diensten raakt het bioritme minder ontregeld.’ Een nachtwerker heeft tot slot aanzienlijk meer hersteltijd nodig dan iemand die overdag werkt, zo blijkt uit VU-onderzoek Om volledig te herstellen van twee weken 12-urige nachtdiensten hadden de medewerkers uit het onderzoek 14 dagen nodig. Zij die overdag werkten, deden daar slechts vier dagen over.
3. Zelf roosteren
Door meer invloed te hebben op het eigen rooster kan meer rekening worden gehouden met het ‘chronotype’ en de levensfase. Nachtmensen zullen vaker een nachtdienst willen draaien dan ochtendmensen of mensen met kleine kinderen. Klinkt dus ideaal. Toch is zelf roosteren geen wondermiddel, waarschuwt HR-consultant Van Dalen. ‘Ik zie veel pilots in zorginstellingen stranden.’ Dat gebeurt vooral wanneer zelf roosteren doorgaans in z’n meest radicale vorm wordt ingevoerd, waarbij alle diensten open liggen, de vorm die meestal standaard meekomt met zelfroostersoftware. ‘De stap die teams moeten zetten, is dan te groot, er wordt een te groot beroep gedaan op dialoog en volwassen verhoudingen. Zelf roosteren bestaat in vele varianten. Kies in het begin liever een minder verregaande vorm, laat medewerkers bijvoorbeeld alleen de wijzigingen zelf regelen of een deel van de diensten.’
4. Kunstlicht
Lichttherapie overdag, aan het eind van de nachtdiensten om weer sneller terug in het normale ritme te komen, vindt LUMC-neurofysioloog Tom de Boer een goed idee. Over lichttherapie in de nacht zijn de meningen verdeeld. Extra licht in de nacht helpt nachtwerkers alerter te blijven, maar je ontregelt de biologische klok nog verder. Wel zijn er hoopvolle resultaten geboekt door bepaalde frequenties uit het licht te filteren, maar dat moet nog beter worden uitgezocht.
5. Powernap
Als het ook maar enigszins in te passen is in het rooster, raadt De Boer een powernap aan, zo ergens in het midden van de nacht. Zo’n hazeslaapje van pak ‘m beet een halfuur kan de hormonale ontregeling door het slaaptekort tegengaan en geeft het immuunsysteem een oppepper, blijkt uit recent Frans onderzoek. ‘Let wel op’, zegt De Boer, ‘want het duurt nog wel een kwartier voordat iemand helemaal wakker is. Die eerste vijftien minuten mag een medewerker dus nog niet on call zijn.’
6. Licht voedsel
Slaaptekort ontregelt de hormoonhuishouding. ‘Nachtwerkers krijgen daarom extra trek,’ zegt Tom de Boer, ‘en dan ook nog eens zin in koolhydraten, in ongezonde dingen als cola, chips en chocola.’ ‘s Nachts wordt het eten ook nog eens slechter verwerkt. Dat verklaart waarom nachtwerkers een neiging hebben tot het ontwikkelen van diabetes. Een antwoord op dit probleem heeft de wetenschap nog niet gevonden, zegt De Boer, anders dan de verleiding om te snacken zo veel mogelijk proberen te weerstaan. ‘Probeer licht en gezond te eten.’
7. Niet alle vrouwen
Al langer was er in de wetenschap een verband bekend tussen nachtwerk en aandoeningen als (borst)kanker en obesitas. Alleen stond het nog niet vast of dat lag aan de verstoring van het dag-nachtritme zelf of bijvoorbeeld door een andere leefstijl die samenhangt met nachtwerk. Een studie van het Erasmus MC en RIVM toonde dit verband voor het eerst aan op basis van een experiment – weliswaar in muizen. Nog onderzocht moet worden in hoeverre de bevindingen in de muis zich vertalen naar de mens, maar aangezien de biologische klok en de wijze waarop kanker ontstaat bij mens en muis identiek zijn, raden de onderzoekers vrouwen met een aangeboren risico voor borstkanker af om ploegendiensten te draaien.
- Erik Jan van Dalen is bedrijfskundig hrm’er. Hij werkt als interim projectleider en adviseur hrm en deskundige op het gebied van personeelsplanning.
- Neurofysioloog dr. Tom de Boer doet bij het LUMC onderzoek naar de biologische klok en slaapgebrek.
Geef je reactie
Om te kunnen reageren moet je inlogd zijn. Inloggen Ik heb nog geen account